Vatnsárið 2013

Vatnsbúskapur Landsvirkjunar var slakur á árinu 2013. Miðlarnir stóðu lágt um vorið og sumarið var kalt og þurrt. Við upphaf vetrar vantaði 600 Gl í vatnsmiðlanir fyrirtækisins og það sem eftir lifði ársins var veður áfram óhagstætt fyrir vatnsöflun. Þar af leiðandi fór lítið vatn á yfirfall.

Rennsli til miðlana og lóna Landsvirkjunar árið 2013 var nokkuð frábrugðið rennsli fyrri ára. Á vestanverðu landinu, á vatnasviði Þjórsár, Tungnaár og Blöndu, urðu miklar leysingar í febrúar. Nánast allan snjó á svæðunum tók upp og tífaldaðist innrennsli um tíma. Það sem eftir lifði vetrar og fram á vor var úrkoma á svæðunum ákaflega lítil. Í lok vetrar var nánast enginn uppsafnaður snjór og vorflóð því mjög lítil. Leysing frá jöklum var undir meðallagi og í lok sumars vantaði nokkuð upp á að lón fylltust á vatnasviðinu.

Á Austurlandi safnaðist hins vegar upp mikill snjór yfir veturinn en vorið var fyrst um sinn kalt. Í lok maí mældist lægsta vatnsborð Hálslóns til þessa, 570 m.y.s., sem er 55 metrum undir hæstu stöðu vatnsborðsins. Í byrjun júní hlýnaði hratt og rennsli jókst í ám og lækjum á öllu Austurlandi. Hálslón fylltist í lok ágúst en lítið vatn fór á yfirfall. Lónið var fullt í um þrjár vikur áður en vatnsborðið tók að lækka aftur.

Samvinna við ferðaþjónustuaðila

Vorið 2013 var óvenjukalt á Austurlandi. Leysingar hófust seint og í lok maí náði Hálslón sinni lægstu stöðu frá því Fljótsdalsstöð var gangsett 2007.

Í skilyrði sem sett er fyrir rekstrarleyfi Fljótsdalsstöðvar segir að Landsvirkjun skuli nýta yfirfallsvatn frá Jökulsárveitu (Ufsarlóni) á skipulegan hátt á ferðamannatíma. Markmiðið sé að draga úr áhrifum á röð fossa á svæðinu og ná meðalrennsli í farvegum Jökulsár í Fljótsdal og Kelduár í júlí og ágúst í góðum vatnsárum. Í lakari vatnsárum skal Landsvirkjun leggja áherslu á að hafa rennsli á ferðamannatíma í farvegi Jökulsár í Fljótsdal og síðan í Kelduá eftir því sem yfirfallsvatn dugar til.

Vegna lágrar stöðu Hálslóns var nær allt vatn frá Jökulsárveitu (Ufsarlóni) nýtt til raforkuvinnslu og lítið sem ekkert vatn fór á yfirfall. Þar af leiðandi var aðeins náttúrlegt innrennsli frá ám og lækjum í farvegi Jökulsár í Fljótsdal neðan Ufsarlóns. Miklar leysingar urðu í byrjun júní á vatnasvæði árinnar. Rennsli hennar fór töluvert yfir meðalrennsli en lækkaði síðan aftur og fór vel undir meðalrennsli.

Í sumar var höfð samvinna við hagsmunaaðila í ferðaþjónustu um rennsli á fossaröð í Jökulsá í Fljótsdal.

Frá lokum júlí var farið að miðla vatni úr Ufsarlóni og samvinna höfð við hagsmunaaðila í ferðaþjónustu um rennsli á fossaröðinni í Fljótsdal. Þetta var fyrsta sumarið sem skipulagðar skoðunarferðir voru að fossaröðinni og tókst samstarf ferðaþjónuaðila og Landsvirkjun með miklum ágætum.

Árleg aurskolun úr Ufsarlóni var síðan framkvæmd um mánaðarmót ágúst og september en áætlað magn útskolaðs aurs er á hverju ári um 120.000 m³. Þann 16. september fylltist Hálslón og eftir það var vatn frá Jökulsárveitu nýtt til orkuvinnslu.

Jöklarannsóknir Landsvirkjunar

Landsvirkjun stundar umfangsmiklar jöklarannsóknir þar sem meðal annars er fylgst með langtímabreytingum og afrennsli þeirra jökla sem mikilvægir eru fyrir vatnsbúskap fyrirtækisins. Rannsóknirnar eru unnar í samstarfi við jöklahóp Jarðvísindastofnunar Háskóla Íslands en samstarfið hefur verið nær óslitið frá 1981. Landsvirkjun hefur einnig átt samstarf með Jöklarannsóknarfélagi Íslands (JÖRFÍ) frá því um miðjan 8. áratuginn.

Árlega er farið í mælileiðangra á Vatnajökul og Langjökul þar sem gögnum er safnað til frekari úrvinnslu. Mælingar og rannsóknir beinast að nokkrum grunneiginleikum jökla en þar á meðal eru:

• Mat á vatnsforða sem bundinn er í jöklum
• Mælingar á sumar-, vetrar- og ársafkomu, afrennsli og ísskriði
• Mælingar á lögun yfirborðs og flatardreifingu þess
• Mælingar á langtímabreytingum á ísforða og afrennsli
• Könnun á tengslum jökulleysingar við veður- og orkuþætti
• Líkangerð af hreyfingu og lögun jökla og afrennsli frá þeim í fortíð, nútíð og framtíð
• Könnun á rennslisleiðum vatns við jökulbotn og flutningstíma bræðsluvatns að jökulsporðum
• Þróun og endurbætur ísflæðilíkana ásamt rannsókn á óstöðugu ísflæði (m.a. framhlaupum), orsakaþáttum og áhrifum þess
• Skammtímaspár um afrennsli jökla

Á Langjökli og Vatnajökli eru reknar veðurstöðvar sem mæla og safna gögnum um hita, raka, leysingu, vindstyrk og stefnu, sólgeislun og hitageislun að og frá yfirborði. Veðurstöðvarnar skila mikilvægum upplýsingum í rauntíma sem eykur áreiðanleika á mati á stöðu jöklaleysinga.

Auk árlegra afkomumælinga er einnig unnið að ýmsum rannsóknarverkefnum og líkangerð sem byggir að stórum hluta á gagnaöflun frá mælileiðangrum. Þessi verkefni auka skilning á hegðun jökla, breytingum þeirra í tíma og hvers má vænta þegar litið er til framtíðar.

Framhlaup Brúarjökuls

Framhlaup Brúarjökuls. Síðast hljóp jökullinn um 9 km árin 1963–1964.

Eins og flestir stærri skriðjöklar Vatnajökuls er Brúarjökull framhlaupsjökull. Brúarjökull hefur hlaupið fram á um 80 ára fresti, jökullinn hljóp síðast fram um 9 km árin 1963–1964 og því líklegt að jökullinn hlaupi aftur fram fyrir miðja öldina. Við framhlaup verður veruleg breyting á hæðardreifingu jökulsins, hann lækkar um u.þ.b. 50 m á safnsvæði (efri hluti jökulsins) en leysingasvæðið (neðri hluti jökulsins) gengur fram um nokkur hundruð metra upp í tug kílómetra. Við þetta lækkar meðalhæð jökulsins, flatarmál hans vex og afrennsli frá honum verður meira, jafnvel tugum prósenta meira fyrstu árin eftir framhlaup.

Þekking á eðli framhlaupa, einkum hvenær þau verða, er takmörkuð og er einn helsti veikleiki í gerð reiknilíkana af hreyfingu jökulíss. Ef Brúarjökull hleypur fram á næstunni gæti hann gengið inn í innsta hluta Hálslóns og haft tímabundin áhrif á rýmd lónsins.

Í dag er unnið að því að auka skilning á framhlaupum með því að greina betur eldri gögn og afla nýrra. Frá því að afkomumælingar hófust á Brúarjökli árið 1992, hefur yfirborðshæð verið mæld nákvæmlega að vori og hausti sem og meðalskriðhraði. Skriðhraði hefur einnig verið mældur samfellt á nokkrum stöðum síðustu ár. Þessi gögn gefa mikilvægar upplýsingar um hreyfisvið jökulsins og tengsl þess við breytilegt vatnsrennsli við botninn. Með því að styðjast við upplýsingar um afkomu á mælistöðum, ásamt upplýsingum um hæðarbreytingar, má meta lóðréttan hraða jökulíss til að fylgjast með massasöfnun á efri hluta jökulsins.